Vernielde Kerkgebouwen in het
[Land van Heusden en Altena.
Hoe verschillende plaatsen in onze
omgeving den oorlog doorstonden
Een laatste appél
waarin opgenomen„NIEUWSBLAD voor het Land van Heusden en Altena, de Langstraat en de Bommelerwaard"
2E JAARGANG. NO. 63
MAANDAG 15 OCTOBER 1946
VAN altena
Uitgever: K. VELTMAN te Drunen Algemeen Redacteur: J. H. ROZA te Heusden Drukkerij: FIRMA L. J. VEERMAN te HeusdeH
Verschijnt Maandag en Vrijdag Abonnementsprijs: f 1.95 per 3 maanden; per week 15 ct.losse nummers 10 ct. Advertentiën 20 cent per regel
III.
De kerken te Veen, de Herv. en
Geref. Kerk, zijn ernstig beschadigd.
Toch heeft men, door het treffen van
enkele voorzieningen, de samenkomsten
fliet behoeven te onderbreken. Nog een
maal in de geschiedenis is de H. Pau-
luskerk te Veen vermeld.
Het was in het jaar 1504, toen, van
uit het kasteel van Poederoijen, een
groep vijandige Gelderschen, onver
wachts de Maas. overstak en verschil
lende kerken in het Land van Heusden
in vlammen deed opgaan.
De oeroude toren, dateerend uit het
begin der 14e eeuw, in 1648 opnieuw
verhoogd, 'door het plaatsen van een
„Spitze op den toorn met een staand
uurwerk", bleef voor het granaatvuur
gespaard.
Wel heeft hij de destructieve wer
king van den tand des tijds gevoelig on
dervonden.
Een bom heeft van de Geref. Kerk
te Genderen, gesticht in 1841, eentroos-
telooze puinhoop gernaakt en zoodanig
is dat gebouw vernield, dat de plaats,
waar het bedehuis eenmaal stond, moei
lijk is terug te vinden.
Ook de Herv. Kerk heeft zeer veel
geleden.
Zooals te Veen, werd ook te Gende
ren in vroeger eeuw de kerk door den
oorlog bijna t'eememaal verdestrueert,
zijnde het choor wederom (17e eeuw)
in wese gebragt, en werd daer in ordi-
naris gepredikt door een predikant van
Do veren, dewelke beyde de voorn,
plaatsen bij combinatie bedient."
Ook de Herv. kerk te Meeuwen is
aan den oorlogsgod ten offer gevallen
en heel wat „kostbaarheden" uit cultuur
historisch oogpunt zijn daardoor verlo
ren gegaan, zooals de eikenhouten preek
stoel, dateerend uit plm 1660, met zjjn
ornamentiek van Yonische zuiltjes en
festoenen, het mooie orgel, gebouwd
in 1791, het avondmaalskastje met tin
nen schalen en bekers.
De oude grafsteen van Dirk van de
Merwede, Heer van Eethen, waarin de
afbeelding gegrift was van den gestor
vene in zijn volle wapenrusting, alsmede
het oude, uit de 12e of 13e eeuw
dateerende koor, zijn eveneens verloren
gegaan.
Op een bord met geschilderde car
touche las men 1659, als het jaartal
van de steenlegging der kerk.
Bommen doorploegden ook het kerk
hof: brokstukken van lijkkisten vlo
gen rond
Door het opblazen van den kerk
toren te Babyloniënbroek, werd het kerk
gebouw zelf ook beschadigd, echter niet
in die mate dat de kerkdiensten moes
ten gestaakt worden.
Even radicaal als te Dromgëlen, is
de toren der Ned. Herv. Kerk teAim-
kerk verwoest en als gevolg van het
opblazen van dit bouwwerk, stortte het
kerkgebouw groo ten deels in puin.
De kerk, eenmaal gerestaureerd in
1645, moet door een storm een gedeelte
van het schip hebben verloren. Het
opengekomen terrein, omgeven door de
oude kerkmuren, doet dienst als kerk
hof. Vier wapenborden, in 1879 geres
taureerd, versierden de kerkwanden. Ze
waren van Albert Fabrituis (f 1736)
en zijn echtgenoote Henriëtte Christina
de Witt (f 1724) en Willem Fabrituis
(J" 1749) en zijn vrouw Wilhelmina Hen
rietta Huygens (f1747)
Eenmaal moet deze kerk een groot
gebouw geweest zijn, wat af te leiden
is, uit den grooten afstand tusschen
toren en choor, waarin de dienst ge
houden werd!
Geen wonder!
Almkerk was eenmaal een volkrijke
nederzetting, vol leven en bedrijf en
op den Alm, het kleine watertje, waar
naar de plaats is genoemd, moet een
vrij drukke scheepvaart zijn geweest,
met booten op Dordt, Rotterdam, Go-
rinchem, terwijl het dorp zelf veel door
tocht had van „veerwagens" die van
Utrecht via Gorkum op Breda reden.
De Alm „plagt voor 1421 zich bij
Almsvoet in de Oude Maaze te ontlas
ten."
Waarschijnlijk is de kerk hierdoor
Suibertus, die den evangelieprediker
Willibrord in het Land van Altena
vergezelde, getimmert ende inge-
wijdt."
Werkendam, dat zijn naam vermoe
delijk ontleent aan een dam, gelegd
in de Werke, bezat reeds in 1492 een
kerk, die voor de Kerkreformatie ge
wijd was aan den H. Martinus. Dit ge
deelte van Werkendam werd bij den
St. Elizabethsvloed in 1421 verwoest.
Een zeventigtal jaren later echter vindt
fnen hier weer een bloeiende nederzét-
ting.
Alle latere rampen, zooals groote
branden in 1611, 1619 en Juli 1641,
alsmede Spaansche gewelddaden, over
stroomingen kwam Werkendam zege
vierend te boven.
WELL.
Ons dorp, zoo rustig en vredig ge
legen aan de Maas,, heeft het in de
laatste oorlogsmaanden ook geducht
moeten ontgelden en zijn bewoners heb
ben heel wat meegemaakt.
De eerste oorlogsjaren verliepen hier
betrekkelijk kalm en rustig, vanzelf
sprekend hadden wij ook te lijden on
der de duitsche bezetting van ons vader
land, doch bijzondere of ernstige ge
vallen deden zich niet voor. Dit veran
derde evenwel toen half September '44
de schepen, die in de do ode Maas
nabij onze gemeente een toevlucht had
den gezocht, uit Éngelsche vliegtuigen
werden bestookt met raketbommen en
mitrailleurvuur.
Uit Hedel en Driel werden de inge
zetenen verdreven en een gedeélté wérd
in onze gemeente geëvacueerd. Tenge
volge van de herhaaldelijke aanvallen
op de schepen, werd het voor de be
woners van Welseind te gevaarlijk om
daar te blijven wonen en werden deze
gedwongen te evacueeren naar het bo
veneind van Well.
Steeds naderbij kwamen de geallieer
de troepen vanuit de richting Breda
naar Waalwijk en Drunen. Op 25 en 26
October vielen de eerste granaten in
Ammerzoden. Op 26 en 27 October in
Well. De duitsche rs hadden aan de
aanlegplaatsen te Ammerzoden en Well
bruggenhoofden gevestigd, waardoor het
gevaar voor onze gemeente zeer werd
vergroot. De beschieting nam dan ook
steeds in hevigheid toe en er deden
zich verschillende voltreffers voor op
huizen en in boomgaarden.
De bewoners van de dijken werden
daardoor gedwongen naar de Heust-
straat en Welseind te evacueeren. ,ten-
slotte moest het halve dorp tot den ach-
terdijk de woningen verlaten. De predi
kant met een paar gezinnen bleven tot
half November in het dorp. Toen moest
ook zoo goed als de heele Heust-
straat evacueeren naar Kerkwijk.
16 Januari 1945, werden de bewo
ners van het benedeneind gedwongen
hun huizen te verlaten. Herhaaldelijk
werden de ingezetenen geprest, zoowel
in de gemeente zelf, als in het verde
re gedeelte van den Bommelerwaard,
om voor de duitschers te gaan werken.
Onderwijl bleef de beschieting on
verpoosd aanhouden, waardoor verschil
lende personen werden gedood en tal
van woningen werden vernield. Tenge
volge van de oorlogshandelingen moes
ten Jn Well een 16-tal personen en
in Ammerzoden een 70-tal het leven
laten. Het aantal vernielde woningen
bedraagt in Well 34, in Ammerzoden
122.
In het begin van November werd
de toren voor de eerste maal getroffen.
In het laatst van Januari werd de toren
met de kerk zoo goed als geheel ver
nield. Het mooie kerkje dateerde uit
de 16e eeuw en was voor de hervor
ming gewijd aan den H. Martinus. In '92
werd het koor van de kerk afgebro
ken. Naar men vertelt zal de kerk
En ook thans, nu de mof zijn ver
woestingen heeft aangericht, in de ver
nieling van de Herv. en Geref. kerk
gebouwen, o.a. ,jZal deze plaats de
moeilijkheden opnieuw weten te over
winnen.
De torens en kerken in het
Land van Altena zullen herrijzen, cul
tuurhistorische monfumenten zullen, zoo
mogelijk, worden gerestaureerd.
De Middeleeuwsche bouwmeester
heeft zijn kerkgebouw, zijn stadhuis,
geschapen, niet stellend de maatstaf mi
nimum arbeidsprestatie en minimum ma
teriaalgebruik bij maximum „nfuttig"
effect, als was hij niet zoo „bemiddeld"
als wij, maar aan het nuttige, paarde
hij in hooge mate het aesthetische.
Wij verstevigen door restauratie
band met het verleden en de restauratie
getuigt van volle piëteit voor de over
geleverde beschavingswaarden van ons
kunstzinnig voorgeslacht.
in 1946 worden herbouwd en zal' het
koor er weer gedeeltelijk worden aange
bouwd.
De toren opgetrokken in Romaan-
schen stijl, dateerde uit de 12e eeuw.
In 1896 werden de wijzerbor-
den van den toren vernieuwd en in
1921 kreeg hij een minuutwijzer.
De godsdienstoefeningen vinden thans
plaats in ,,Ons Huis".
Ook de Katholieke kerk in Ammer
zoden met zijn fraaie* en hoogen to
ren werden totaal vernield en moesten
worden afgebroken. Ook de Protestant-
sche kerk en toren en het kasteel wer
den ernstig beschadigd, zoodat het laat
ste, dat dienst deed als klooster ge
heel moest worden ontruimd. Ook het
kasteel te Well kreeg eenige voltreffers.
Ook de V I's droegen het hunne bij
om onze plaats te teisteren, door het
neerstorten van zoo'n gruwelijk oorlogs
monster, werden eenige woningen ver
nield en andere beschadigd.
Veel hadden de bewoners ook te
lijden van de S.S.-terreur, veel werd
er geroofd en gestolen. Fietsen werden
gevorderd en veel gereedschap tot
schoppen, spaden en timmermansgereed
schappen toe. De moffen konden alles
gebruiken en hadden aan alles gebrek.
Met het geladen geweer op den schou
der, werd aan deze vorderingen kracht
bijgezet.
Ook in Kerkwijk vond men geen
rust. Jengevolge van ontploffing van
ammunitie werden daar personen uit
Well gedood, een ander verdronk, ter
wijl ook nog een paar jongens bij het
houthakken door granaatvuur werden ge
dood en tenslotte moest ook Kerkwijk
evacueeren.
Den 28sten Januari moest de geheelë
Bommelerwaard evacueeren en begon
een groote uittocht. De bedoeling was,
dat alle bewoners naar Friesland zou
den gaan, doch een groot gedeelte zag
kans uit te wijken naar Zuidholland,
achter Gorinchem en de Alblasserwaard.
Velen zagen daartoe geen kans en moes
ten naar Friesland. Zij, die naar Fries
land evacueerden, gingen eerst naar Zalt-
bommel en vandaar naar Geldermalsen,
waar in het hotel ,,de Hut" werd over
nacht. Volgenden morgen naar Culem-
borg en vervolgens naar Schalkwijk en
Houten, waar men in verschillende scho
len werd ondergebracht. In Houten
moest men in den trein en werd des
nachts naar Leeuwarden gereden, een
gedeelte werd naar Sneek vervoerd,
waar men op 1 Februari arriveerde
en eveneens in scholen werd onderge
bracht.
Geleidelijk aan volgde evenwel in
kwartiering bij particulieren. Hier vond
men na opgejaagd te zijn geweest als
wild van de eene plaats naar de andere,
eindelijk rust. Over het geheel was de
behandeling die men in Friesland on
dervond, zeer goed.
Lang, zeer lang duurde de rust.
Het duurde n.I. zeven maanden, zeven
lange maanden van moedeloos wachten
voordat men naar zijn woonplaats kon
wederkeeren, waar men veel vernield
en veel geroofd vond. Verschillende
personen vonden zoo goed als niets
terug en moesten zoeken naar een
plaatsje, waar men zich kon vestigen,
niettemin blij, dat men weer thuis in
eigen omgeving was.
Veel en langdurige arbeid zal er noo-
dig zijn om Well weer behoorlijk be
woonbaar -te maken. Om de bevolking
dit duidelijk te maken, werd door No
taris Landweer uit Ammerzoden een
vergadering belegd, waarin hij aan
spoorde de handen uit de mouwen te
steken en niet bij de pakken te gaan
neerzitten. Alleen door te werken en
met kracht aan te pakken, kunnen wij er
ons zelf en onze gemeente weer boven
op helpen.
Voor den winter moet een ieder onder dak zijn.
Een laatste appèlOndanks de vele
vele hulp, die reeds geboden werd.
Ondanks het vele, niet aflatend werk.
belangeloos verricht. Het oorlogsrumoer
is verstomd. Het ratelen der mitrail
leurs behoort tot het verleden. Het
gieren der bommen wordt niet meer ge
hoord, het denderen der tanks behoort
niet langer tot de geluiden van allen
dag.
Een hernieuwd appèl...
De vrijgevigheid van ongetroffen Ne
derland, in dezen tijd, zal wellicht,
spreekwoordelijk worden. De resultaten
der spontane acties alom in den lande
mogen wij hier noemen.
Een hernieuwd appèl.
Want wij voeren een race met den
tijd. Voor de winter invalt, moeten de
huizen dicht en weer bewoonbaar zijn.
Amsterdam hielp Arnhem, Rotterdam
nam jjen Bosch voor zijn rekening,'
actie op actie volgde, heel niet-getrof-
fen Nederland harkte".
Het resultaat der inzamelingen was
prachtig. Gij hielpt snel.
Toch vragen wij U, nog meer te wil
len geven. Wij zijn niet ondankbaar,
maar werkelijk volk van Nederland,
de nood is nog steeds zeer, zeer groot.
Steunt ons, dan steunt U de oorlogs
getroffenen. Snelle hulp is dubbele hulp!
Nu meer dan ooit.
Want vóór 1 November moeten er
hoe dan ook voldoende dekens en
matrassen zijn, moeten jle geschonden
huizen met Uw gereedschappen zijn ge
dicht willen wij ons niet geplaatst
zien voor een nieuwe nationale ramp.
Lezer, wij weten het, ons verhaal
wordt zeer eentorfig. En wat wij vragen,
is gemakkelijker gezegd dan gedaan.
Maar weet U, wat er na de 80.000 ton.
die reeds geschonken werden op dit mo
ment nog altijd dringend noodig is in
Nederland?
Bedden, keukengrei, kachels, matras
sen. dekens, lakens.
Wij overdrijven niet: Hier dreigt een
nationale ramp, zoo niet ten spoedigste
geholpen wordt.
Daarom een laatste appèl... in pers,
in radio en op het witte doek.
Nederland brengt Uw offer!
Nederland let op Uw saeck...
Wederopbouw van boerderyen
in Gelderland.
Stroo voor dakbedekking.
De dienst Landbouwherstel deelt
mede, dat voor den wederopbouw van
boerderijen in Gelderland c.a. 9500
ton schutstroo noodig is.
Teneinde den boerenstand in Gelder
land zoo spoedig mogelijk de helpende
hand te kunnen bieden, doet deze in
stantie een beroep op alle landbou
wers in Gelderland, die voor bovenbe
doeld doel een hoeveelheid stroo kun
nen missen, zoo spoedig mogelijk hier
van mededeeling te doen bij denP.B.H.
Tevens dient men den P.B.H. mede
te deelen, of het stroo reeds ter be
schikking is, of op welke datum het
stroo beschikbaar komt.
Vanzelfsprekend zal met het oog op
de beschikbare arbeidskrachten op de
boerderijen het niet overal mogelijk zijn