Nummer 84.
Zondag 22 October 1916.
39e Jaargang.
Tweede Blad.
DE OORLOG.
BINNENLAND.
Bronnen van onderzoek,
hoofdzakelijk Noord-
Brabant betreffende,
ii.
Nu wil ik voor zoover mijne kennis
daarvan reikt iets mededeelen over
de „heerlijice" archieven als bronnen van
onderzoek. En daarbij moet al dadelijk
op den voorgrond gezet worden, dat
zoodanig archief, indien het op eenige
volledigheid aanspraak maken mag,
hoogst belangrijk kan zijn, zoowel uit
genealogisch als historisch oogpunt.
De lezer hebbe echter de goedheid
eene heerlijkheid niet te verwarren met
een dorp, stad of gemeenteeene gemeen
te was geheel iets anders. Bij eene heer
lijkheid concentreerden zich bijna alle
belangwekkende bijzonderheden om den
heer en zijne verwantenbij eene ge
meente meer of hoofdzakelijk om de
inwoners. Wij spreken daarom ook van
een „heerlijk" archief en een gemeente
archief, twee zeer verschillende dingen.
Omtrent de oude gemeente-archieven
hoop ik later mijne bevindingen mede
te deelen.
Zoo'n archief dan omvat alle stukken,
die betrekking hebben op de eene of
andere heerlijkheid, van haar ontstaan af
tot de igde eeuw toetoen het eigenaardig
karakter der heerlijkheden door staats-
of wetsveranderingen zoo goed als ver
dwenen.
Jammer, dat vele „heerlijke archieven
door bijzondere omstandigheden óf over
al verspreid óf geheel verloren gegaan
zijn. Dit is o.a. het geval met dat der
heerlijkheden van Waalwijk en Besoijen.
De tegenwoordige „heer' van Besoijen,
Ernest de May de Wagner,
voor zoover men thans nog van „heer^
eener plaats kan «preken zond mij
eenige jaren geleden van uit Zwitserland
alle bescheiden, die hij nog bezat over
Besoijen en Waalwijk hoe zeldzaam ook,
was het echter zoo luttel, dat het op
den naam van „archief" geen aanspraak
meer kon maken.
Nu deed en doet zich nog de vraag
op „Waar zijn al die belangrijke docu
menten van uit het diepst der Middel
eeuwen tot aan de negentiende eeuw
gebleven Zoolang het voormalige slot
van Besoijen nog in wezen was en be
woond werd dat was tot omstreeks
het midden der 17de eeuw zullen
de voornaamste archiefstukken daar ook
wel berustende zijn gebleven. Toen het
echter vóór 1700 geheel in verval ge
raakte en de „heeren" of „vrouwen van
Besoijen naar elders o.a. naar Rotter
dam, waar één hunner In de 18de eeuw
het burgemeestersambt heeft bekleed
hunne woonplaats verlegden, zullen de
bescheiden betreffende die heerlijkheden
van lieverlede verspreid of verloren ge
raakt zijn.
Niet aldus ging het met de archieven
van alle heerlijkheden, in het bijzonder
niet met die van Loon-op-Zand en Bok
hoven, welke plaatsen in de 16de en
17 de eeuwen één heer of èéne vrouw
hadden, en welker papleren, nog tegen
woordig berustende op het kasteel van
Loon en toebehoorende aan J h r. Mr. E.
Verheyen, bijzonder talrijk en vrij
goed bewaard zijn. Van Wille m^v a n
H o o r n e af de eerste „heer van
„Venloon", aan wlen in 1269 die heer
lijkheid door hertog Jan van Brabant
werd uitgegeven tot ongeveer de
helft der 19de eeuw, toen de prinsen
van Salm Salm uit Anholt meergemelde
heerlijkheid afstonden aan de familie
Verheyen, zijn nagenoeg alle be
scheiden, in verbazende hoeveelheid en
groote verscheidenheid, In het archief
van Loon-op Zand aanwezig. Ongerekend
nog de vele belangwekkende documenten
betreffende Bokhoven over het tijdvak, dat
deze heerlijkheid met gene was gecom
bineerd l
Het valt niet gemakkelijk uit te maken,
welke soort van bescheiden uit zoo'n
„heerlijk" archief voor den onderzoeker
het belangrijkst zijn. In de eerste plaats
zou daarvoor althans wat Loon betreft
natuurlijk in aanmerking moeten
komen de uitgifte-brief van 1269. Wijl
dit zeldzame en nog vrij gave, hoewel
eenlgszlns verbleekte charter, op zich
zelf staat en slechts licht geeft omtrent
de grenzen van Loon-op-Zand en niet
in bijzonderheden afdaalt omtrent den
aard en het karakter der heerlijkheid,
blijft dit verder buiten beschouwing.
Van buitengewoon veel gewicht zijn
de rekeningen der heerlijkheid. Het ge
beurt vaak, dat een „rekening'' over
slechts één jaar een goede honderd tot
honderd vijftig bladzijden beslaat, waada
natuurlijk hoofdzakelijk de ontvangsten
en uitgaven geboekt zijn, maar die buiten
dien vele Interessante bijzonderheden
bevatten omtrent velerlei zakenland
bouw en veeteelt, jacht en visscherij, be
stuur en rechtspleging. Zij leeren ons, dat
een „heer", althans een vrijheer dus
niet een gewoon ambachtsheerdie enkel
rechtspraak uitoefende bij minder ern
stige misdrijven niet alleen de lage
jurisdictie bezat, maar ook de hooge, dat
wil zeggen, dat hij, zonder zich om den
landsheer of eenige hooge rechtbank te
bekommeren, doodvonnissen kon uitspreken
of doen uitspreken en ook doen uitvoeren.
Wij kunnen er uit te weten komen, dat
hij het benoemingsrecht had van dros-
saarden, schouten, schepenen, secretarissen,
schoolmeesters, dienders, be delvoogden en
vorsfers, welke personen hij ook naar
goedvinden kon ontslaandat hij zijn
eigen kastelein en zijn eigen ontvanger of
rentmeester had; dat hij de keuze of
zoogenaamde elictie bezat bij het be
noemen van pastoors en predikanten dat
de koren-, vlasen Smaltiendeu grooten-
deels zijn eigendom waren, en dat hem
het récht toekwam van elk e turfpleyt,
die de oude Loonsche turfvaart passeerde,
ongeveer een dubbeltje voor vaargeld te
heffen.
Bovendien zijn die oude „rekeningen
waarvan heele stapels in het Loonsche
archief berusten, de uitnemendste bron
nen voor genealogisch onderzoek.
Van niet minder gewicht dan de „re
keningen" al is dat dan ook van
geheel anderen aard zijn de huwe
lijkse/ie voorwaarden en testamenten, die in
een „heerlijk" archief berustende zijn.
Wijl de bezitters of bezitsters der heer
lijkheden inzonderheid die van Loon-
op-Zand en Bokhoven, die ik bij het
schrijven dezer schets hoofdzakelijk tot
voorbeeld blijf nemen in den regel
tot de voornaamste standen der maat
schappij behoorden, ja l soms io de verte
verwant waren van regeerende vorsten
huizen, werpen die bescheiden o.a. veel
licht ook op vele bulteolandsche adellijke
geslachten. De verschillende heeren en
vrouwen van Loon en Bokhoven hadden
hunne verwanten over geheel Noord-Nt-
deiland, over geheel België, over som
mige streken van Duitschland (Oost-
Friesland en Anholt), in Frankrijk en
Italië. Onderscheidene hooggeplaatste
geestelijken te Rome (kardinalen, bis
schoppen, abten) hadden familiebetrek
kingen te Loon, o.a. de Montmo
rency's.
Wenschte nu een heer of vrouw eener
heerlijkheid of een hunner kinderen in
het huwelijk te treden, dan werden vooaf,
dus vóór het sluiten van het eigenlijke
huwelijk de „huwelijksche voorwaarden'
vastgesteld. Verleden voor een notaris
of voor een schepenbank, vermeldde zulk
een document op perkament of duur
zaam oud-Hollandsch papier geschreven
alles, wat op het tot stand komen
van het aanstaande huwelijk betrekking
had de goederen, allodiale en feudale
de jaarlijksche rententienden, cijnzen
e.a.. die belde partijen aanbrachten, en
verder wat er met die goederen moest
geschieden, als een der echtgenooten
overleed.
In het archief van Loon-op-Zand vond
ik tot nog toe ongeveer een 60 tal „huwe
lijksche voorwaarden4 de oudste van
?9 Januari 1350 tusschen Jan van den
Dale en Maria van Hofstad e,
de jongste van 4 Augustus 1670, tus-
schen Philippo Marie Albert de
Montmorency en Marie Phi
lippe GuiHemette de Croy.
Bijzoader merkwaardig zijn dietusschen
Jan bastaard van Nassau, kas
telein van Heusden, en Adriana van
Haestrecht, d.d. 14 November 1470,
wijl zij zulk een verrassend licht werpen
op de toenmalige graven van Nassau,
als heeren van Breda, en vele bijzonder
heden, tot nog toe zoo goed als onbe
kend, over dat doorluchtig geslacht aan
den dag brengen.
Vele van die «huwelijksche voorwaar
den4 gaan slechts zijdelings Loon-op-
Zand aan. Sommige hebben betrekkin*
op Bokhoven, Drunen, Nieuwkuik met
Oozenoord, Oyen, Tilburg, Hemert,
Breda, Anholt e. v. a.want er is een
tijd geweest (14de, 15de en 16de eeuwen),
dat de heeren of vrouwen van Loon
tegelijkertijd ook heeren of vrouwen van
Tilburg met Goirle, Drunen, Onzenoord
en Oyen waren en tevens de tienden van
Rijswijk bij Den Haag bezaten. Door de
echtverbintenis van de Haestrecht's met
de van Malsen's kwamen de evenge-
noemde heerlijkheden na verloop van
tijd in het bekende geslacht van van
MalsenTilburg o. a. door het huwelijk
van Margaretha, dochter van Jan van
Haestrecht, met Robbert van Malsen. Het
huwelijk' vaa een dochter van Dirck van
Immerselle en Maria van Renesse, n.l.
Maria Anna, met den graaf van Bronck
horst en van Batenburg uit Anholt, legde
de grondslagen er voor, dat in latere jaren
midden 18de eeuw de prinsen van
Salm Salm heeren4 van Loon-op-Zand
werden.
Uit den aard der zaak zijn de testa
menten van eea »heerlijk4 archief nog
veel belangrijker dan de huwelijksche
voorwaarden. De zeldzaamste testamenten,
codicillen en ordonnances, geschreven op
het fijnste perkament en meestal voorzien
van gouden of zilveten staarteh of koorden,
waaraan de prachtige zegels der testa
teurs en der getuigen hangen, sieren het
onuitputtelijk rijke archief der heerlijk
heid Loon-op-Zand.
Onder de ruim 60 testamenten, die
ik tot nog toe heb gevonden, is het
oudste van 1400, n.l. de uiterste wil
van Jan Oem, heer van Bokhoven, hoewel
er ongetwijfeld vele oudere moeten be
rusten, wijl de heerlijkheid toen reeds)
ongeveer anderhalve eeuw (sedert 1269
bestond.
Behalve voor de geschiedenis van
Loon-op-Zand zelf, zijn de oudste tes
tamenten van uiterst veel gewicht voor
de geschiedenis van Tilburg. Gedurende
meer dan 100 jaren was de heerlijkheid
Tilburg met Goirle n.l in het bezit der
Haestrecht's, die ook heeren van Loon
waren Pauwels van Haestreeht den oude
Dirk zijn zoon', Pauwels van Haestrecht
den jonge, zijn kleinzoon. Jan van Haes
trecht, zijn achterkleinzoon.
Vooral de uiterste wil van Pauwels
van Haastrecht den jonge en zijne huls
vrouw Catharina van Naeldwijck, d.d.
15 November 1508-, ts daarom vooral
van gewicht, omdat daarin op zeer uit
voerige wijze hunne uitgestrekte goede
ren en bezittingen onder hunne tien
kinderen worden besproken en gelega
teerd, van welke kinderen Jan, de tweede
zoon, Tilburg met Goiile verkreeg.
Bovendien berusten in het »heerlijk4
archief van Looo, behalve eenige testa
menten van de Haestrecht's, ook een
groot aantal andere stukken omtrent
gezegde familie genealogieëncijnsboeken,
processen), die hoofdzakelijk betrekking
hebben op de moeren van de vrouwe
van Renesse, begrensd door Tilburg,
Loon, Dongen Waspik en Capelle, waar
over in de 16de en 17de eeuw langdurige
rechtsgedingen werden gevoerd tusschen
de van Malsen's en de graven van Bok
hoven.
Besoijen. J. VAN DER HAMMEN' NlCZ.
steeds harnekkige aanvallen in Wolbynië
en Galicië, doch tot nu toe blijkbaar
zonder belangrijke voordeelen te behalen.
Ook de Russiche garde-troepen, welke
thans volgens het Duitsche communiqué
bij Bubnow in den aanval werden ge
worpen, konden geen voordeelen be
halen.
Terwijl de Russen aldus in Wolhynië
en Galicië hevig aanvallen, zijn de
centralen sinds enkele dagen een groot-
sche operatie begonnen in de streek van
Kirlibaba en Dorna Watra, de uiterste
Zuidelijke punt van de Boekowlna. Na
de Roemenen naar de Zevenburgsche
grens te hebben teruggedrongen, hebben
de Dultschers en Oostenrijkers groote
troepenmachten tegen den Zuid-West
hoek van de Boekowlna geconcentreerd,
en zijn, volgens telegrammen uit Petro-
grado, sinds 13 October met een hard
nekkig offensief begonnen. Deze actie
zou ten doel hebben de verbinding
tnsschen het Russische leger en Roe
menië af te snijden, maar ondanks de
hevigste pogingen zijn de centralen er
niet in geslaagd, hier eenig voordeel te
behalen.
De herhaalde aanvallen werden door
de Russen afgeslagen, maar niet zonder
spanning mag men hier het verloop der
verdere gebeurtenissen afwachten.
Op het Zuidelijke Balkanterrein, waar
de winter vooiloopig nog weinig afbreuk
zal doen November geeft in de streek
ten Zuiden van Monastir even heerlijke
dagen als een goede Hollandsche Mei
maand zetten de Serviërs met groote
kracht hun offensief ia de Tserna krom
Kiezersstatistiek 1916.
Uit de kiezersstatistiek voor
blijkt, dat het aantal kiezers voor
Tweede Kamer bedroeg in
1916
de
Noord-Brabant
96,682
Gelderland
113,110
Zuid-Holland
248,771
Noord-Holland
212,467
Zeeland
44,175
Utrecht
51,035
Friesland
69,093
Overijsel
74,797
Groningen
59,407
Drente
29.607
Limburg
55,470
Het Rijk
1,054.620
Van deze kiezers waren 956.777 be
lastingkiezers. Krachtens artikel 1 B
waren er 97,843 kiezers, waaronder
26,148 huurklezers, 57,196 loonklezers,
9353 spaarklezers en 5146 examenkiezers.
Ambtshalve kiezers waren er 985,947,
krachtens aangifte 68,673.
Een dwaas gerucht.
Men schrijft aan de N. R. Crt. I
Zondag en Maandag heerschte in
Kleef, Goch en omliggende dorpen een
soort van paniek en deden de meest
dwaze geruchten de ronde. Men wist
te vertellen, dat Nederland zich aan de
zijde der Entente had geschaard en bezig
was met het mobillseeren van alle met
verlof zijnde manschappen. Velen zagen
kracht hun otteoslet ia de ïserna Krom 1 .q dachte huQDC gellefde tUd rceds
mlng voort. Na verbitterde gevechten K* dfi Hollanders platgeschoten.
Het mooiste van de zaak is echter,
hebben zij het geheele 'dorp Brod, op
den linker oever van de Tserna, geno
men, hetgeen hier van bijzonder belang
is, wijl van Brod uit een weg loopt,
evenwijdig met den linker Tserna-oever,
Kunnen de Serviërs langs dezen weg
avanceeren, dan wordt de positie van
Monastir meer en meer bedreigd, hoewel
de Tserna, die begin November in de
vlakte van Monastir gewoonlijk buiten
haar oever treedt, een bijzondere ver
dedigingslinie vormt. In den Balkan oor
log van 1912 kon het Turksche legertje
er zelfs 17 dagen standhoudenl
Op het Westelijk oorlogsterrein heeft
de dag van gisteren weinig verandering
gebracht. De Franschen hebben den tijd
besteed met versterking van het eer
gisteren veroverde terrein en konden
alleen ten zuiden van de Somme, tus
schen La Maisonnette en Blaches, eenige
dat het officieele «Clever Krelsblatt,4 in
het nummer van Maandagavond tracht
gerust te stellen met de mededeellng,
dat de reeds lang voorgenomen proef-
mobilisatle op 11 dezer is begonnen,
maar dat er volstrekt geen gevaar ia,
dat Nederland de Duitsche gren» zal
schenden, dat Koningin Wllhelmlna
herhaaldelijk verzekerd heeft, de neu
traliteit te zullen bewaren en dat men
daar op «tellig kan vertrouwen. «Neder
land is niet Griekenland en heeft boven
dien Duitschland in den rugl4
Palembang en Djambi.
Een correspondent te Soerabaja seint
d.d. gisteren
Een officier met een brigade van het
detachement van luitenant Aschmonelt
heeft den 13en October een aanval der
voordeelen behalen. 0.erleenS werd de op5tandellnEen op FmM>
dag van gisteren gekenmerkt door hevige de vijand kreeg 6 dooden, de
tegenaanvallen der Dultschers. welke de op,tandel,ngenle,der Hadji D ,t 1
evenwel bloedig werden afgeslagen. De Overrlcht van de <b»«
tegenstand der Dultschers wordt steed, U P.l.mb.ng en DJ»®bl
grooter aan de Somme, maar het inltia- g.rni.oen.b.t.ljoa van F>'e"b"f
flef blijft tot nu toe aan de entente. Met DjambiI; het lOii« 16e b»'»«on
hun tegenaanvallen hebben de Dultschers terle de 3e compagnie van het 17e
nog weinig of geen herovering kunnen bataljon Infanterie 1
maken, en wellicht worden rij sulver uit |h« garnl.oensbataljon van Sumatra.
defensief oogpunt ondernomen.
Do toestand.
>In de Karpathen heerscht een hevige
sneeuwstorm4, aldus het Russische staf-
commutiqué van gister, hetwelk daarmee
de verstrikkingen van een nieuwe win-
tercamfagne aankondigt, welke vooral
in het Dosten, ontzettend is. Een ieder
onzer leeft wel eens de schilderij gezien,
waarop een schildwacht van Napoleon
op hetRussiscbe veld tegen den sneeuw
storm worstelt, doch zichtbaar niet op-
gewasien is tegen het geweldige win-
terelenent en dreigt te bezwijken. Zoo
zien cfc strijders van dezen krijg in de
onherlergzame Russische vlakten, inde
woeste Karpathen of in de ruwe Balkan-
berglaiden, talrijke droeve tooneelen
afgesp:eld.
De vilde winter gaat komen. Novem
ber is vooral de maand, waarin de
glerenle sneeuwstormen hun ijzige,
verpieterende vrachten ln de Karpathen,
of ov«- de Russische velden rondslin
geren.
Dar is het gedaan met de groote
operates. De groote gevechten moeten
worda stopgezet.
Die tijd gaat voor het Oosten weer
spoedg komen. Het lijkt er naar, also
de vffschillende legerleiders zich nu
haast n, om, vóórdat de maanden van
gedwmgeo stilstand zijn aangebroken,
nog en belangrijk succes binnen te
halenen tegelijk daarmee hun posities
te vebeteree. De Russen b.v. doen nog
Een maal op en eenmaal
neen
Gepoetst is de schoen met
Erdalsmeer.
zwart geel bruin.
Alom verkrijgbaar tegen 15 cents de groot©
S I doos en 10 cents de doos S 60.
Westkust; 4 brigades marechaussees;
I brigade infanterie1 sectie genietroe
pen te zamen 1900 man Infanterie en
600 man gewapende politie.
Voor de kust liggen Hr. Ms. Koetel
en Koningin Regentes.
Neder landsche kinderen.
Het Comité voor Nederlandsche hin
deren In den vreemde vestigt de aan
dacht van het Nederlandsche Volk op
het feit, dat even over de grenzen van
ons land duizenden Nederlandsche ge
zinnen wonen, die al de ellende onder
vinden eener onvoldoende voeding.
Verschillende omstandigheden veroorlo
ven niet, dat deze Nederlanders naar t
vaderland terugkeeren. Ze morren daar
over nietze vragen slechts hulp voor
hunne kinderen. Ze smeeken, dat het
Vaderland voor deze moge zorgen.
Volk van Nederland, ons Comité is
bezig deze kinderen naar Nederland over
te brengen, om ze ln hun midden te
verzorgen. Gij kunt daarbij helpen, Gij
kunt met ons de middelen bijeen brengen
om de kinderen van on* volk te onder
houden, opdat ze niet slachtoffers worden
der ondervoeding, waaronder ze nu reeds
maanden lang lijden.
Open Uw beurs en zend eene bijdrage
aan den Penningmeester S. van Lier Ez.
Nassaukade 358, Amsterdam.
Het Comité voor Nederlandsche
Kinderen in den vreemde,
Professor Dr. J. te Winkel, Amsterdam,
Voorzitter.
W. F. v. Heusden, Nic. Maesstr. 43
Amsterdam, Secretarla.
Echo van het Zuiden
U*kk«M vil nDfn rirOfl- OO I TT t
scnen i_,a iviaisouncnc ca uwcucs, «.«mg*. n
323
Erdai
