GESCHIEDENIS OER HERV. KERK TE BESOljEN
ABONNEERT U OP DIT BUD.
Mijn vriend Casimir.
Zaterdag:i5,|Mei 1937 No. 39
De Echo vanlhet Zuiden.
Tweede Blad
1610—1935.
Door
J. van der Hammen Nicz.
L.V.
Uil de geschiedenis van den diaken
Antonie Kuijsten heeft de lezer kun
nen zien, dat er op kerkelijk gebied
te Besoijen in de tweede helft der
achttiende eeuw nog al eenige ver
warring, verwijdering en vijandschap
onder de Besoijensche ingezetenen
heerschten. Die verwarring en vij
andschap bleven niet beperkt tot Be
soijen alleen, wel neen, overal hier te
lande heerschten in dien tijd groote
onrust en ontevredenheid. Ook op
maatschappelijk terrein was tóen niet
alles „rozengeur en maneschijn". Het
tijdvak van 1770 of 1780 tot 1787
ook wel Patriotten-, keezen-, of „prui
kentijd" genoemd was in ons heele
land en ook op kleine plaatsen, zooals
Besoijen, een tijd van toenemende on
tevredenheid en verregaande buiten
sporigheden. Die ontevredenheid vond
haar oorzaak voornamelijk hierin,
ctat in de meeste steden, stadjes en
kleinere plaatsen het bewind en dus
ook de macht berustten en tientallen
jaren lang bleven berusten in handen
van enkele, bevoorrechte families, die
nauwlettend en argwanend toezagen,
dat het stads- of dorpsbestuur aan
haar of haren verwanten niet kon
ontglippen. Er heerschte derhalve in
de meeste plaatsen van ons land eene
familieregeering, die minachtend en
laatdunkend op de overige burgers
nederzag. In Amsterdam was dat o.a.
zeer erg en in het oog loopend. Geen
wonder dus, dat %r al sinds geruimen
t>jd, reeds vóór 1750, hij de onder
drukte partij, waartoe zoowel gegoe
den als geringen behoorden, een geest
"an ontevredenheid was ontstaan, een
geestesrichting welke men democratie
zou kunnen noemen, en die door meer
ol minder doeltreffende geschriften
de oogen van hel volk zocht open te
houden en te wijzen op de be
slaande misbruiken. Als zoodanig was
die geestesrichting een gezonde levens
uiting, maar toen later vreemde
schrijvers vooral Fransche, o.a.
Montesquieu, Voltaire en Rousseau
het volk begonnen, op te zweepen,
werd die oorspronkelijke gezonde gees
tesuiting meer en meer in verkeerde
banen geleid. Zoo ontstonden in stad
en land van lieverlede elkander vijan
dig gezinde partijschappen, welke met
de namen Patriotten of Keezen en
Prinsgezindcn werden aangeduid. De
Patriotten waren echter niet overal
eensgezind, verre van dien: er waren
echte Patriotten, die met geoorloofde
middelen de misstanden in bestuur
en regeering poogden te verbeteren,
en valschc Patriotten, die, opgeruid
door revolutionnaire ideeën, den oor
spronkelijk gezonden geest des volk\
vergiftigden en op verkeerde zijpaden
leidden. Terwijl de echte Patriotten
de verkeerde toestanden hekelden en
ook den stadhouder prins Willem IV
in woord en geschrift aanrieden de
wantoestanden hier en elders uit den
weg te ruimen, zonder hem van de
verkeerdheden de schuld te geven,
wierpen dj valsche Patriotten, (een
Fransche namaak) met de verre-
gaandsche brutaliteit die schuld op
den prins van Oranje. Tallooze Pa
triottische schotschriften eil pamflet
ten werden alom verspreid, welke in
hatelijke en beleedigende termen den
prins aanvielen en verguisden, waar
tegenover de prinsgezindcn in hunne
tegenaanvallen in verwoedheid niet
onderdeden
Het moet geen verwondering wek
ken, als ik beweer, dat ook vele toen
malige predikanten de partij der Pa
triotten aanhingen, hetzij daadwerke
lijk, hetzij onbewust. Reeds gedurende
geruimen tijd waren de leerredenen,
die vele predikanten des Zondags op
den kansel verkondigden, doortrok
ken van een democratischen geest, en
het sprak dus vanzelf, dat hunne toe
hoorders van die gezindheid meer ol
minder overnamen. Ook in deze stre
ken waren Patriottische predikanten;
ik noem er slechts drie: Ds. Arnoldus
Marcel, predikant te Rijswijk in den
lande van Altena, Ds. J. Merree,
predikant lp Sprang, en onze bekende
predikant Ds. Pieter Willem Leemans
te Besoijen. Ds. Merree van Sprang
was zelfs lid van de Waalwijksche
politiek-patriottische sociëteit Libera
tatis Amor, eene vereeniging de
naam geeft het genoegzaam te kennen
opgericht met het doel, om de vrij
heden der Waalwijksche burgers voor
te staan en te verzekeren, waarover
later meer. Ook moet het niet ver
wonderen, dat \cle Roomsch-Katho-
lieken, vooral in de Genevc.liteitslan-
den, zich hij de Patriotten aansloten.
Immers was de Roomsche kerk in
Stunts-Brabant weit. 1648 door pla-
kanl op plakaat der Staten-Generaal
geheel in boeien geslagen, zoodat de
Roomsch-Katholieken in een regee-
ringsverandering en in een wegneming
dier strafplakaten op een begin van
verlossing uit die banden hoopten te
kunnen rekenen. Voordat wij nu on
ze kerkelijke geschiedenis van Be
soijen, vooral :n verband met Ds. Lee
mans, verder gaan vervolgen, moeten
wij eerst onzen blik op Waalwijk
richten en zien, wat daar geschiedde.
Evenals in elke stad en elk dorp
van ons land waren ook de ingezete-
Jullie kent hem toch allemaal
nog wel, mijn vriend Casimir? Ik
heh jullie al eens iets over hem
verteld. Casimir, mijn vriend, iseen
man met een hart van goud, ten
minste: dat denkt hij zelf. „Eigen
roem stinkt", zegt een spreekwoord,
maar daar trekt Casimir zich
niets van aan.
"Nu hen ik geen goed mens?"
vroeg hij mij, toen ik hem laatst te
genkwam.
,'Hm", antwoordde ik. Toenvatte
Casimir vlam. „Hm, zeg je, wat wil
dat zeggen: Hm! Twijfel je soms aan
me? Alsjeblief, ik zal je hier onmid
dellijk een bewijs van geven!"
Hijliep'naar een blinden bedelaar
en drukte hem een stuiver in de
hand.
.,Nu?" vroeg hij, terwijl hij me
onderzoekend aankeek. „Wat zeg)je
daar wel van? Ben ik een goed mens
of niet?"
„Ik zal eens wat zeggen, Casimir'',
begon ik. „Wie goed doet, behoeft
daar niet over opgehemeld te wor
den, maar—"
„Ophemelen? Ophemelen? Wie
doet dat? Ik misschien? Wel stom
meling", ging hij verder, doch daar
mede bedoelde hij niet mij, maar
een kleinen jongen, die onder het
spelen tegen hem aangelopen was.
„Stommeling! Kun je niet beter uit
je ogen kijken?'' En klits-klats, gaf
hij den jongen op elke wang een
flinke, harde klap.
nen van Waalwijk verdeeld in voor-
ei tegenstanders van den prins of
siadho.uder. De grootste „heethoofd"
dezer laatsten was Jan Pannenbakker,
handelaar in kalk en andere bouw
materialen, die na de ontwenteling
van 1795 drossaard van Waalwijk
werd. Ook de volgende Waalwijksche
burgers, die niet den geringsten stand
vertegenwoordigden, sloten zich hij
de patriottische beweging aan: W.
S. Wellens, Antonie Slaats, Josias Cor-
nelis de Willeneiwe, Adriaan Cor-
nelis Drossaerts, W. P. Wellens, P. A.
Olifiers, Simon van Vlodorp, Hendrik
Slaats, Adrianus Olifiers, Adrianus
Jacobse Drossaerts, Willem Brouwers,
Pieier van der Lee, Peter Pessers, H.
vun Dijck, Frans Hoogerwerf Buijs,
Jan David Werther en Jan van der
Hammen, waarbij zich nog voegden
Ds. J. J. de Merree, predikant te
Sprang, Johannes Albertus van Dijck,
een gegoed ingezetene van Besoijen,
Ds. Pieter Willem Leemans, predikant
te Besoijen, en de heer Rant, invloed
rijk burger van Heusden.
Al de bovengenoemde 21 personen,
van welke Pannenbakker, de VUIe-
ncuve, van Vlodorp, de Merree, Hoo
gerwerf Buijs, Leemans, Rant en van
d?r Hammen Hervormd waren en de
overige tot den Roomsch-Katholieken
godsdienst behoorden, vereenigden
zich broederlijk met elkander en richt
ten den 9 Juli 1786 twee gezelschap
pen op: de sociëteit Libertatis Amor
en een exercitie-genootschap. De Be
soijensche predikant Leemans, die
één der heftigste patriotten was, werd
evenwel geen lid dier sociëteit, waar
van de reden mij onbekend is.
Ik zei de zooevcn dat de leden dier
vereenigingen niet tot den geringsten
stand behoorden. Laat ons eens wat
nauwkeuriger nagaan, wie die leden
eigenlijk waren. Van de twee genoem
de Wellenssen was één geneesheer,
wat ook het geval was met één der
beide Olifiersen. Antonie Slaats werd
in 1796 voor eenige jaren gemeente
secretaris van Waalwijk en bekleedde
ook kerkelijke functies. De familie
Drossaerts bezat eecn aanzienlijk en
druk bezocht logcmenl in de na
bijheid der Haven. Pieter van der Lee,
een broeder van den bekenden eersten
Waalwijksche tabaksfabrikant Rei-
nier van der Lee (oprichting 1793) en
P. Pessers waren gegoede Waalwij-
kers, terwijl Hoogerwerf Buijs en Jan
David Werther achtereenvolgens rijks
ontvanger en apotheker waren. Hen
ricus van Dijck, koopman, was van
1826 tol zijn dood in 1829 gemeente
ontvanger, terwijl Jan Adolpli Pan
nenbakker in 1812 als maire van
Waalwijk overleed.
De oprichters en verdere leden der
sociëteit Libertatis Amor, van welk^,
ik niet precies weet, waar zij was ge
vtstigd ik denk hij Drossaerts aan
de Haven, namen hunne taak over
het algemeen zeer consciëntieus op.
Fr werd een notulenboek thans
Waarom sla je er dadelijk op
los?" vroeg ik verblufd. „De jongen
heeft je toch niet opzettelijk aange.
raakt?"
„Bemoei je alsjeblieft met je ei
gen zaken en niet met de mijne, ik
weet beus wel, wat goed is."
Drie minuten later botste Casimir
al pratende tegen een groten, dikken
man aan,
„Zeg kan je niet uit je doppen
kijken?" brulde de vreemdeling te
gen mijn vriend.
Cacimir verbleekte. Maar ofschoon
het zijn schuld was, dat hij tegen
den man was aangelopen, hield zijn
onbeschaamdheid de overhand.
„Hou je mond!" zei hij en wilde
doorlopen.
Maar de andere greep hem bij
de arm. „Jii brutale rekel wil je eens
gauw je verontschuldiging aanbie
den."
„Ik? Waarom?"
Floep! Casimir had al een klap
te pakken. Ach, vrienden, dat jullie
dat niet hebt meegemaakt. Eerst
werd Casimir rood van woede,
toen doodsbleek van angst en van
louter schrik kon hij er geen woord
uitbrengen. De reus vertrok op het
zien hiervan zijn gezicht, grijnsde
en ging verder.
Pas toen de andere uit het gezicht
was, vond Casimir zijn spraak te
rug. »Wateen brutale kerel! Politie!
Ik laat den man arresteeren! Om
onschuldige menschen te slaan!
Politie!»
»Casimir» zei ik, »als je in je
recht stond, waarom heb je den
man dan geen klap terug gegeven?»
»Dat had ik ook willen doen,
maar je hebt zelf gezien, hoe die man
te keer ging. Maar wacht maar die
kom ik nog wel eens tegen.»
Dan maak je zeker een omweg
om hem heen, anders
»Je denkt zeker dat ik bang voor
onder mijne berusting aangeschaft
e:i daarin werden de belangrijkste
zaken betreffende de vereeniging
nauwkeurig geregistreerd. Heel be
langrijk kunnen die notulen echter
met genoemd worden. Ik vermoed,
dut men te Waalwijk nogal huiverig
was openlijk voor de nieuwe ideeën
uit te komen en vooral ook huiverig
om alles nauwkeurig schriftelijk aan
te teekenen. In de eerstgehouden ver
gadering, d.d. 9 Juli 1785, werden be
noemd tot eersten directeur J. W. S.
Wellens, tot tweeden directeur Anto
nie Slaats en tot secretaris Josias Cor-
nelis de Villeneuve.
Gedurende Libertatis Amor's kort
stondig bestaan van slechts 14 maan
den, n.l. van 9 Juli 1786 tot 6 Septem
ber 1788, werden door haar 36 ver
gaderingen gehouden, wier werkzaam
heden zijn geboekt op 25 folio blad
zijden. Op de eerste bladzijde van het
notulen-register even vóór de notulen,
is de volgende acte ingeschreven:
M ij ondergeteekenden, voornemens
zijnde ons te begeven onder de socië
teit Libertatis Amor, opgericht bin
nen Waalwijk 9 July 1700 zes en tach-
tig, verbinden ons bij dezen op de
allerplechtigste wijze, ja zelfs des
noods onder presentatie van eeden,
omme, ingevalle wij na het voorlezen
van het Reglement, door de leden der
voorschreven sociëteit beraamd,
mochten difficulteeren daar inne te
participeeren (dat wil zeggen: be
zwaar maken hunne goedkeuring
daaraan te hechten), niets van de ge
sprekken, in deselve soceteit voorge
vallen, in het gemeen, noch van den
inhoude van het voorschreven Regle
ment in het bijzonder te zullen open
baren, ons daartoe met de ondertee-
kening dezes expresselijk verbinden
de.
Hoewel een afschrift van bovenge
noemd reglement in het notulenboek
tcneenenmale ontbreekt vermoe
delijk wegens te angstvallige voorzich
tigheid achterwege gelaten, leeren
dc notulen ons toch dit weinige, dat
de artikels 3, 14 en 20 van genoemd
reglement achtereenvolgens handel
den over de verkiezing of aanneming
van gewone leden, over het lichtvaar
dig vloeken en over het verkiezen van
buitenleden.
In de tweede vergadering van de
leden van de sociëteit, gehouden op
19 Juli 1785, werd in de eerste plaats
besloten, ten voordeele van het gezel
schap, aan te koopen 1/15 Lot in de
Generahteits-Loterij; ten tweede: ar
tike! 14 van het reglement in dien zin
te veranderen, dat voortaan op het
lichtvaardig vloeken, als bliksem,
donder e.u. indien het niet met
verwenschingen gepaard gaat een
boete zal gesteld worden van een stui
ver, in plaats van 4, blijvende niette
min het overige van het artikel in vui
le niue.ur; en ten derde: den tweeden
directeur te authoriseeren, omme voor
rekening van de sociteit hij den Raad
hem was. Ha, angst! Het bestaat
niet dat er iemand is, waar ik bang
voor ben!»
Op dat zelfde ogenblik dook de
man die Casimir een klap gegeven
had weer op. Hij had waarschijnlijk
in de buurt een boodschap gedaan
en keerde nu terug.
»0, lieve help!» stamelde Casimir,
»dat is waar ook, ik bedenk juist,
dat ik een afspraak heb. Tot weer
ziens!»
Hij zette het op een lopen en
was spoedig verdwenen.
En wil misschien iemand zeggen
dat Casimir een lafaard is? O, vrien
den Casimir is geen lafaard. Hij is
de moedigste mens die ik ken.
Hoezo? Dat zal ik vertellen
Drie dagen later trof ik hem na
melijk weer.
»Herinner je je nog», begon hij
»dat ik een paar dagen geleden
tegen een man aanliep? Welnu, toen
de man weer te voorschijn kwam,
werd ik opeens zo vreselijk kwaad
dat ik hem het liefst doodgeslagen
zou hebben. Maar verstandig
als ik nu eenmaal gelukkig ben,
viel het mij nog op tijd in, dat ik
van Brabant in 's-Gravenhage te doen
lichten copie van seeker verbaal, tus-
schen den Heere van Waalwijk en
Burgers voor welgemelden Raade op
den 3 Sept. 1688 aangegaan
Dit „verbaal" doelt op het contract
of de overeenkomst, in 1688 tusschen
den ambachtsheer en de burgerij van
aalwijk gesloten, waarbij de rechten
dier beide partijen nauwkeurig wor
den omschreven.
Op de derde vergadering, gehouden
den 2 Augustus 1786, werden de vol
gende punten besproken en vastge
steld: a. Verplichting voor de leden,
om op elke vergadering de patriot
tische kokarde te dragen; b. Te ont
bieden de twee vaderlandsche predi-
caties van Ds. Marcel.
V at punt b. betreft, moet ik de op
merking maken, dat met Ds. Marcel
bedoeld wordt de reeds hiervoor ge
noemde Ds. Arnoldus Marcel, toen
maals predikant te Rijswijk hij Andel,
één der vurigste Patriotten van het
land van Heusden en Altena. Van
hem is o.a. bekend, dat toen den 10
November 1785 te Fontainebleau 't
verbond was gesloten tusschen ons
land en den Franschen koning Lode-
wijk XVI (een verdrag, dat aan de
Patriotten gouden bergen beloofde,
maar in hoofdzaak niets anders be
oogde dan den Engelschen invloed
hier te fnuiken en de macht der Fran
schen te vermeerderen), hij den Rijs-
wijkschen ingezetenen en anderen toe
hoorders in blakende geestvervoe
ring van den kansel toeriep:
Neerlands gloriezon begint thans
op te dagen, en Neerlands roem, wel
ke zoo sterk beneveld was, begint zich
te verheffen. Daar wij door allerhande
tegenspoeden bijna op den oever van
onzen ondergang gebracht waren, mag
Nederland thans, door dit plechtig ver
bond met den edelmoedigên Lodewijk
aen Zestiende, weder als een glinste
rende parel aan de kroon der onaf
hankelijke mogendheden prijken.
Dat de Waalwijksche sociëteit ei-
prijs op stelde, de predieatien van Ds.
Marcel te kunnen raadplegen, bewijst
ons, dat wat het verbeteren van
verkeerde toestanden hier te lande en
het verkeerde werken der staatsma
chine betreft ook een groot deel
der .Waalwijksche ingezetenen zijn
heil verwachtte van de Franschen.
Maar gelukkig vervielen de Waal
wijksche ingezetenen niet in die
schandelijke fout, die elders in ons
land zoo veel voorkwam, n.l. om den
Prins-Stadhouder van alle verkeerd
heden (die wezenlijk op godsdienstig
en maatschappelijk terrein heston
den!) de schuld te geven en hem en
zijn familie te beschimpen en te be
lasteren. Want de notulen van Liber
tatis Amor ademen nergens een hitte
ren geest: ze zijn overal op bezadig-
den toon opgesteld.
mijzelf daardoor ongelukkig zou
maken. Daarom vond ik het beter
me om te draaien en weg te gaan.
Maar dat kan je van mij geloven,
als ik mijzelf niet zo had beheerst,
dan zou ik den man zeker een
ongeluk geslagen hebben!
En ongeluk! O vrienden, zo is
Casimir! Een edel mens, een moedig
mens, een mens zonder angst!
Tenminste waar het kleine jongens
betreft, of klopt dat soms niet?
RAADSELS.
Oplossingen van vorige week:
Ginneken, Hansweert, Acht, Leur,
Helmond, Uithoorn, Venlo.
Verborgen plaatsnamen:
Mijn bedoeling is om er enkele va-
cantiedagen door te gaan brengen.
Hij had de mand met appel ternau
wernood op z'n wagen staan, toen er
de politie bij kwam.
Ik heb nog oesters, maar mosselen
heb ik niet meer.
Ja maar zo schieten we daar ook al
heel weinig mee op.
Ja maar ge moet wel weten, dat er
met dat gevlei mensen genoeg zijn,
die daar niets mee te doen willen heb
ben.
Ja het is een echte schalk. Wij kun
nen er maar geen poorten mee uit.
Marie, hier heb je een nieuw kleed
voor de Zondag, en die ouder rok kan
je dan voortaan in de week aan doen.
Ik heb met die kromme niets te ma
ken.
Die aardappelen heb 'ik wel half weg
moeten snijden, zoveel kwade zijn er
in.
Hij reed met z'n motor haast recht
tegen de tram.
Hij had een hypotheek op dat huis,
tegen een rente van pet.
Waar wonen de meeste mensen?
Waar komen alle zakken bijeen?
Wat kan men voelen en toch niet
zien?
